صندوق‌های قابل معامله در بورس یا ETF (مخفف Exchange-Traded Fund) به یکی از محبوب‌ترین و کارآمدترین ابزارهای سرمایه‌گذاری در جهان و همچنین ایران تبدیل شده‌اند. اگر به دنبال راهی هوشمندانه برای ورود به بازار سرمایه، تنوع‌بخشی به سبد دارایی خود و کاهش هزینه‌ها هستید، آشنایی با این ابزار مالی ضروری است. در این مقاله جامع از وب‌سایت سیمکس، به طور کامل درک خواهید کرد که ETF چیست و چرا اهمیت دارد، چه انواع، مزایا و معایبی دارد و چرا این ابزار مالی تا این حد مهم شده است. همچنین، راهنمای گام به گام سرمایه‌گذاری در ETF در ایران را به شما ارائه خواهیم داد تا بتوانید به سادگی اولین قدم‌های خود را در این مسیر بردارید.
ETF به زبان ساده چیست؟
تصور کنید می‌خواهید در چندین شرکت بزرگ بورس سرمایه‌گذاری کنید، اما سرمایه کافی برای خرید جداگانه سهام همه آن‌ها را ندارید یا نمی‌خواهید ریسک انتخاب تک سهم را بپذیرید. ETF اینجا به کمک شما می‌آید.
این صندوق‌ها، نوعی صندوق سرمایه‌گذاری هستند که مجموعه‌ای از دارایی‌ها (مانند سهام شرکت‌های مختلف، اوراق قرضه، طلا یا حتی ارزهای دیجیتال در برخی کشورها) را در خود جای داده‌اند. واحدهای این صندوق‌ها، درست مانند سهام یک شرکت، در طول ساعات معاملاتی بازار بورس خرید و فروش می‌شوند.
به عبارت دیگر، صندوق قابل معامله ترکیبی هوشمندانه از ویژگی‌های سهام عادی (قابلیت خرید و فروش لحظه‌ای در بورس) و صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک (تنوع‌بخشی با یک خرید) است. وقتی شما یک واحد از یک ETF را می‌خرید، در واقع به طور غیرمستقیم مالک کسری از تمام دارایی‌هایی می‌شوید که آن صندوق در اختیار دارد. این یعنی با یک معامله ساده، می‌توانید سبد سرمایه‌گذاری خود را متنوع کنید.
هر صندوق قابل معامله معمولاً یک شاخص مرجع (مانند شاخص کل بورس تهران یا شاخص ۳۰ شرکت بزرگ)، یک سبد مشخص از سهام (مثلاً سهام شرکت‌های فعال در صنعت پتروشیمی)، یا یک کالای خاص (مانند طلا) را دنبال می‌کند و تلاش می‌کند بازدهی مشابه آن شاخص یا دارایی را کسب کند.
سازوکار و نحوه عملکرد ETF چگونه است؟
درک نحوه عملکرد این صندوق‌ها شاید در ابتدا کمی پیچیده به نظر برسد، اما اساس آن بر فرآیندی به نام “ایجاد و بازخرید” (Creation and Redemption) استوار است که توسط نهادهای مالی بزرگی به نام “مشارکت‌کنندگان مجاز” (Authorized Participants یا APs) و با همکاری “بازارگردانان” (Market Makers) انجام می‌شود.
- ایجاد (Creation):
یک مشارکت‌کننده مجاز (AP) – که معمولاً یک شرکت سرمایه‌گذاری یا کارگزاری بزرگ است – سبدی از دارایی‌های پایه (مثلاً سهام شرکت‌هایی که در شاخص ۳۰ شرکت بزرگ بورس تهران قرار دارند) را مطابق با ترکیب و وزن مشخص شده توسط مدیر صندوق خریداری می‌کند. سپس AP این سبد دارایی را به مدیر صندوق ETF تحویل می‌دهد. در ازای آن، مدیر صندوق، واحدهای جدیدی از ETF (که به آن‌ها “واحد ایجاد” یا Creation Unit گفته می‌شود و معمولاً شامل تعداد زیادی از واحدهای این صندوق است) را به AP می‌دهد. در نهایت، AP این واحدهای صندوق را در بازار بورس به سرمایه‌گذاران خرد و کلان عرضه می‌کند.
- بازخرید (Redemption):
فرآیند بازخرید برعکس ایجاد است. یک AP می‌تواند تعداد زیادی از واحدهای صندوق را از بازار بورس جمع‌آوری کند. سپس این واحدها را به مدیر صندوق تحویل می‌دهد. مدیر صندوق نیز در ازای آن، دارایی‌های پایه معادل (مثلاً همان سهام شرکت‌های شاخص ۳۰ شرکت بزرگ) را به AP بازمی‌گرداند.
- نقش بازارگردانان:
بازارگردانان نیز نقش مهمی در حفظ نقدشوندگی و تعادل قیمت این صندوق‌ها دارند. آن‌ها با ارائه همزمان سفارش‌های خرید و فروش برای واحدهای آن در بازار، به کاهش شکاف قیمتی (Spread) و امکان معامله روان‌تر کمک می‌کنند.
این سازوکار دوگانه “ایجاد و بازخرید” کمک می‌کند تا قیمت بازاری واحدهای ETF همواره نزدیک به ارزش خالص دارایی‌های (NAV) آن باقی بماند. NAV یک صندوق قابل معامله، ارزش کل دارایی‌های تحت مدیریت صندوق پس از کسر بدهی‌ها، تقسیم بر تعداد کل واحدهای آن است. اگر قیمت این صندوق در بازار به طور قابل توجهی از NAV آن فاصله بگیرد، APها و بازارگردانان با استفاده از فرصت آربیتراژ (کسب سود از اختلاف قیمت)، قیمت را به سمت NAV هدایت می‌کنند.
انواع ETF در ایران و جهان
صندوق‌های قابل معامله بر اساس نوع دارایی‌ها، استراتژی سرمایه‌گذاری، و منطقه‌ای که پوشش می‌دهند، به دسته‌های متنوعی تقسیم می‌شوند. آشنایی با انواع ETF به شما کمک می‌کند تا گزینه مناسب‌تری را برای سبد خود انتخاب کنید:
- ETFهای سهامی (Equity ETFs):
- این صندوق‌ها در سبدی از سهام شرکت‌های بورسی سرمایه‌گذاری می‌کنند. می‌توانند گسترده باشند (مانند صندوق‌هایی که کل بازار یا یک شاخص اصلی مثل شاخص کل را دنبال می‌کنند) یا بر بخش خاصی تمرکز کنند (مانند صندوق‌های بخشی).
- مثال در ایران: بسیاری از ETFهای فعال در بورس ایران از این نوع هستند و معمولاً شاخص‌های معتبری مانند شاخص ۳۰ شرکت بزرگ (نمادهایی مانند “صنم”) یا شاخص هم‌وزن را دنبال می‌کنند.
- ETFهای درآمد ثابت (Fixed-Income/Bond ETFs):
- این صندوق‌ها در انواع اوراق بهادار با درآمد ثابت مانند اوراق مشارکت دولتی، اوراق خزانه اسلامی یا گواهی سپرده بانکی سرمایه‌گذاری می‌کنند. برای سرمایه‌گذارانی که به دنبال ریسک کمتر و جریانی از درآمد نسبتاً پایدار هستند، مناسبند.
- مثال در ایران: صندوق‌های درآمد ثابت قابل معامله مانند “کمند”، “اعتماد”، یا “امین یکم” از این دسته هستند و معمولاً پرداخت سود دوره‌ای (مثلاً ماهانه) نیز دارند.
- ETFهای کالایی (Commodity ETFs):
- این صندوق‌ها به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند تا در کالاهای فیزیکی یا شاخص‌های کالایی سرمایه‌گذاری کنند. رایج‌ترین نوع آن، صندوق‌های مبتنی بر طلا هستند.
- مثال در ایران: صندوق‌های سرمایه‌گذاری طلا که به صورت ETF معامله می‌شوند (مانند “عیار” یا “گوهر“) به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهند بدون نیاز به خرید و نگهداری فیزیکی طلا، از نوسانات قیمت آن بهره‌مند شوند.
- ETFهای شاخصی (Index ETFs):
- این دسته، محبوب‌ترین و رایج‌ترین نوع ETF در جهان است. هدف آن‌ها تقلید دقیق عملکرد یک شاخص بازار خاص است (مثلاً شاخص S&P 500 در آمریکا). مدیریت آن‌ها معمولاً “غیرفعال” (Passive) است، به این معنی که مدیر صندوق سعی در انتخاب سهام برتر یا زمان‌بندی بازار ندارد، بلکه صرفاً ترکیب شاخص را دنبال می‌کند. این امر منجر به کاهش هزینه‌های مدیریت می‌شود. بسیاری از صندوق‌های سهامی و درآمد ثابت در ایران نیز ماهیت شاخصی دارند.
- ETFهای بخشی (Sector ETFs):
- این صندوق‌ها بر روی سهام شرکت‌های فعال در یک بخش خاص اقتصادی تمرکز دارند، مانند بخش بانکداری، پتروشیمی، خودرو، یا فناوری اطلاعات. به سرمایه‌گذاران امکان می‌دهند تا بر روی چشم‌انداز رشد یک صنعت خاص سرمایه‌گذاری کنند.
- مثال در ایران: برخی از این صندوق‌ها ممکن است تمرکز بیشتری بر صنایع خاص داشته باشند، هرچند صندوق‌های کاملاً بخشی به معنای جهانی آن کمتر رایج هستند.
- ETFهای اهرمی (Leveraged ETFs):
- این نوع صندوق‌ها با استفاده از ابزارهای مشتقه مالی (مانند قراردادهای آتی) تلاش می‌کنند تا بازدهی چند برابری (مثلاً ۲ یا ۳ برابر) نسبت به شاخص پایه خود ارائه دهند. باید توجه داشت که ریسک این نوع ابزارها نیز به همان نسبت بالاتر است و برای سرمایه‌گذاری بلندمدت توصیه نمی‌شوند.
- این نوع ETF در بازار ایران فعال نیست.
- ETFهای معکوس (Inverse ETFs):
- این صندوق‌ها نیز با استفاده از ابزارهای مشتقه، بازدهی معکوس نسبت به شاخص پایه خود ارائه می‌دهند. یعنی اگر شاخص پایه افت کند، ارزش این صندوق‌ها رشد می‌کند و بالعکس. این صندوق‌های قابل معامله نیز ریسک بالایی دارند و عمدتاً برای پوشش ریسک یا معاملات کوتاه‌مدت توسط سرمایه‌گذاران حرفه‌ای استفاده می‌شوند.
- این نوع ETF در بازار ایران فعال نیست.
- ETFهای فعال (Actively Managed ETFs):
- برخلاف صندوق‌های شاخصی (غیرفعال)، مدیران این نوع صندوق‌ها به طور فعال به انتخاب اوراق بهادار می‌پردازند با هدف کسب بازدهی بهتر از شاخص مرجع. هزینه‌های مدیریت این صندوق‌ها معمولاً بالاتر از نوع غیرفعال است.
- این نوع ETF در بازار ایران کمتر رایج است.
مزایای کلیدی سرمایه‌گذاری در ETFها
محبوبیت روزافزون صندوق‌های قابل معامله بی‌دلیل نیست. این ابزار مالی مزایای متعددی را برای سرمایه‌گذاران به ارمغان می‌آورد:
- تنوع‌بخشی آسان و کم‌هزینه (Diversification):
این یکی از بزرگترین مزایای ETF است. با خرید تنها یک واحد از این صندوق‌ها، می‌توانید به طور همزمان در ده‌ها یا حتی صدها دارایی مختلف (سهام، اوراق قرضه، کالا) سرمایه‌گذاری کنید. این کار ریسک ناشی از عملکرد ضعیف یک یا چند سهم خاص را به شدت کاهش می‌دهد.
- نقدشوندگی بالا (High Liquidity):
واحدهای این صندوق‌ها مانند سهام عادی در طول ساعات معاملاتی بازار بورس به راحتی و به سرعت قابل خرید و فروش هستند. این ویژگی به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد تا در صورت نیاز، به سرعت دارایی خود را به وجه نقد تبدیل کنند.
- هزینه‌های پایین‌تر (Lower Costs):
معمولاً هزینه‌های مدیریت سالانه (Management Expense Ratio – MER) و کارمزد معاملات این ابزارها، به خصوص صندوق‌های شاخصی، نسبت به صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک سنتی (صدور و ابطالی) و حتی خرید جداگانه تعداد زیادی سهم، پایین‌تر است.
- شفافیت بالا (Transparency):
ترکیب دارایی‌های یک ETF (پرتفوی صندوق) معمولاً به صورت روزانه یا با فاصله زمانی کوتاه اعلام می‌شود. سرمایه‌گذاران دقیقاً می‌دانند که در چه چیزی سرمایه‌گذاری کرده‌اند. همچنین، ارزش خالص دارایی‌ها (NAV) و قیمت لحظه‌ای این صندوق در طول روز معاملاتی قابل مشاهده است.
- سهولت دسترسی و معامله (Ease of Access and Trading):
خرید و فروش این ابزارها از طریق تمامی سامانه‌های معاملاتی آنلاین کارگزاری‌ها به سادگی امکان‌پذیر است و نیاز به دانش تخصصی پیچیده‌ای ندارد. فرآیند آن مشابه خرید و فروش یک سهم عادی است.
- انعطاف‌پذیری (Flexibility):
سرمایه‌گذاران می‌توانند از این صندوق‌ها برای پیاده‌سازی استراتژی‌های مختلف سرمایه‌گذاری، از جمله سرمایه‌گذاری بلندمدت، معاملات کوتاه‌مدت (نوسان‌گیری)، و تخصیص دارایی استفاده کنند.
- حداقل سرمایه اندک:
برای شروع سرمایه‌گذاری در ETFها معمولاً به سرمایه زیادی نیاز نیست. با خرید حتی یک واحد از این صندوق‌ها (که قیمت آن می‌تواند از چند هزار تومان شروع شود) می‌توان وارد این بازار شد.
- مزایای مالیاتی (در برخی موارد):
در ایران، معاملات صندوق‌های سرمایه‌گذاری از جمله ETFها، معمولاً از مالیات بر عایدی سرمایه معاف هستند (البته مالیات بسیار ناچیزی بابت فروش کسر می‌شود که با مالیات مستقیم سهام متفاوت است).
مقایسه ETF با سایر ابزارهای سرمایه‌گذاری
برای درک بهتر جایگاه این ابزارها، مقایسه آن‌ها با دو ابزار رایج دیگر یعنی صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک (صدور و ابطالی) و خرید مستقیم سهام مفید است:
| ویژگی | ETF (صندوق قابل معامله) | صندوق مشترک (صدور و ابطالی) | خرید مستقیم سهام |
| نحوه معامله | مانند سهام، در طول روز معاملاتی در بورس، قیمت لحظه‌ای | یک بار در روز، بر اساس NAV پایانی روز، از طریق مدیر صندوق | مانند سهام، در طول روز معاملاتی در بورس، قیمت لحظه‌ای |
| نقدشوندگی | بالا (بسته به حجم معاملات این صندوق) | معمولاً ۱ تا چند روز کاری برای تبدیل به وجه نقد | بالا (بسته به نقدشوندگی سهم) |
| هزینه‌ها | کارمزد مدیریت معمولاً پایین‌تر، کارمزد معامله کارگزاری | کارمزد مدیریت متغیر (اغلب بالاتر از ETF)، هزینه صدور/ابطال | کارمزد معامله کارگزاری |
| تنوع‌بخشی | بالا با یک خرید | بالا با یک خرید | نیاز به خرید چندین سهم برای تنوع مشابه |
| شفافیت پرتفوی | معمولاً روزانه | معمولاً ماهانه یا فصلی | شفافیت کامل برای سهم خریداری شده |
| حداقل سرمایه | پایین (قیمت یک واحد) | متغیر، گاهی نیاز به حداقل سرمایه اولیه بیشتر | پایین (قیمت یک سهم) |
| مدیریت | اغلب غیرفعال (شاخصی)، برخی فعال | اغلب فعال، برخی شاخصی | نیاز به مدیریت و تحلیل شخصی |
نتیجه‌گیری: چرا ETFها انتخاب هوشمندانه‌ای هستند؟
صندوق‌های قابل معامله (ETF) انقلابی در نحوه سرمایه‌گذاری افراد و نهادها در سراسر جهان ایجاد کرده‌اند. آن‌ها با ارائه ترکیبی بی‌نظیر از تنوع‌بخشی، نقدشوندگی، شفافیت، و هزینه‌های پایین، به ابزاری قدرتمند و در دسترس برای طیف وسیعی از سرمایه‌گذاران، از تازه‌کاران تا حرفه‌ای‌های بازار، تبدیل شده‌اند.
درک صحیح از چیستی صندوق‌های قابل معامله، نحوه عملکرد، انواع مختلف، و مزایا و معایب آن، به شما کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری در مورد سبد سرمایه‌گذاری خود بگیرید و از پتانسیل این ابزار مالی نوین به بهترین شکل ممکن بهره‌مند شوید. با توجه به رشد و توسعه بازار ETF در ایران، اکنون زمان مناسبی برای آشنایی و استفاده از این فرصت سرمایه‌گذاری است.
پرسش‌های متداول
حداقل سرمایه برای خرید ETF چقدر است؟
حداقل سرمایه مورد نیاز برابر با قیمت یک واحد از صندوق قابل معامله مورد نظر به اضافه کارمزد اندک معامله است. بسیاری از این صندوق‌ها در ایران قیمتی کمتر از ۱۰,۰۰۰ تومان برای هر واحد دارند.
آیا ETFها سود تقسیمی دارند؟
بستگی به نوع صندوق و سیاست‌های مدیر آن دارد. صندوق‌های درآمد ثابت معمولاً سود نقدی دوره‌ای (مثلاً ماهانه) پرداخت می‌کنند. برخی صندوق‌های سهامی نیز ممکن است سود نقدی حاصل از سهام موجود در پرتفوی خود را بین دارندگان واحد تقسیم کنند، هرچند رایج‌تر آن است که این سودها مجدداً در خود صندوق سرمایه‌گذاری شوند (انباشته شوند) و باعث افزایش قیمت واحد آن گردند. این اطلاعات در امیدنامه هر صندوق ذکر شده است.
بهترین ETF در ایران کدام است؟
“بهترین” صندوق قابل معامله یک مفهوم نسبی است و به اهداف، ریسک‌پذیری، و استراتژی هر سرمایه‌گذار بستگی دارد. هیچ ETF واحدی برای همه بهترین نیست. مهم است که با تحقیق و بررسی، صندوقی را انتخاب کنید که با شرایط شما همخوانی داشته باشد. می‌توانید از ابزارهای مقایسه صندوق‌ها در وب‌سایت‌هایی مانند فیپیران یا مشورت با مشاوران سرمایه‌گذاری دارای مجوز استفاده کنید.
تفاوت NAV و قیمت بازار ETF چیست؟
NAV (Net Asset Value): ارزش خالص دارایی‌های هر واحد صندوق است که از تقسیم کل ارزش دارایی‌های صندوق (پس از کسر بدهی‌ها) بر تعداد کل واحدهای آن به دست می‌آید. NAV معمولاً یک بار در پایان روز محاسبه و اعلام می‌شود (هرچند NAV لحظه‌ای یا iNAV نیز برای برخی ETFها محاسبه و نمایش داده می‌شود).
قیمت بازار (Market Price): قیمتی است که واحدهای صندوق قابل معامله در طول ساعات معاملاتی در بورس بر اساس عرضه و تقاضا خرید و فروش می‌شوند. این قیمت می‌تواند کمی بالاتر (Premium) یا پایین‌تر (Discount) از NAV باشد، اما سازوکار ایجاد و بازخرید معمولاً این اختلاف را محدود نگه می‌دارد.
مالیات سرمایه‌گذاری در ETF چگونه محاسبه می‌شود؟
در ایران، معاملات صندوق‌های سرمایه‌گذاری (از جمله ETFها) عموماً از مالیات بر عایدی سرمایه معاف هستند. تنها در زمان فروش، درصد بسیار ناچیزی (حدود ۰.۰۰۰۸ از ارزش معامله) به عنوان مالیات فروش کسر می‌شود که با مالیات فروش مستقیم سهام (۰.۵ درصد) تفاوت قابل توجهی دارد. سودهای نقدی تقسیمی برخی صندوق‌ها نیز ممکن است مشمول مالیات جزئی باشند که معمولاً قبل از پرداخت توسط مدیر صندوق کسر می‌شود.
وب‌سایت سیمکس همواره در کنار شماست تا با ارائه اطلاعات، تحلیل‌ها و آموزش‌های کاربردی، شما را در مسیر سرمایه‌گذاری موفق یاری رساند.
